مفاهیم و کاربردهای مدلسازی در سلامت

مفاهیم و کاربردهای مدلسازی در سلامت

در سال ۲۰۰۹، اپیدمی آنفولانزا در دنیا و ایران باعث نگرانی همه شد و این نگرانی، سیستم سلامت کشور را برای مدیریت برنامه، به شدت به تکاپو انداخت و این سوال پیش آمد که رعایت اصول بهداشت شخصی چه میزان می تواند بار بیماری را بکاهد. پاسخ به این سوال آسان نبود، یعنی کسی نمی توانست بدون محاسبه پیش بینی کند که آیا واقعاً با شستن مکرر دست ها، ممانعت از دست دادن در برخوردهای اجتماعی و عدم حضور فرد بیمار در جامعه با دیدن اولین علایم می توان این همه گیری را مهار کرد؟ برای پاسخ به این سوال مدلسازی انجام و نشان داده شد که کمی تدبیر و رعایت اصول بهداشتی، طول مدت اپیدمی را به اندازهای زیاد خواهد نمود که به پایان بخش سرما خواهیم رسید و به عبارتی شیب تند فزاینده بروز بیماری به اندازه ای کند می شود که قله اپیدمی از فصل سرما خواهد گذشت.

این پیام یعنی مدیریت اپیدمی بدون داشتن واکسن موثر، چرا که در آن زمان واکسن موثر در دسترس نبود و نگرانی برای بروز یک طغیان غیر قابل کنترل در اکثر شهرهای ایران جدی بود. شاید همین یافته ها بارقه امیدی پدید آورد و عزم همه را برای ترغیب مردم به رعایت اصول بهداشتی به شدت افزود. البته در مقاله این مدلسازی، سناریوهای مختلف برای شهرهای متوسط و بزرگ کشور طراحی و محاسبات انجام و نشان داد که سیاست های اجرایی متفاوت چه تاثیراتی در شهرهای مختلف خواهد گذاشت و در بهترین و بدترین حالت ها، سیستم باید برای چه مشکلاتی خود را آماده نماید (۱). این مثال یک کاربرد از مدلسازی ریاضی در سلامت و نقش کلیدی آن در مدیریت بیمارها است که شرح داده شد.

برای درک بیشتر این که مدلسازی بیماریها چقدر می تواند مفید باشد، پرسش های بیشتری مطرح می شود تا حدود کاربرد این مبحث بارزتر گردد. با توجه به دانش موجود، تصور نمایید در سالهای آینده میزان بروز سرطان های دستگاه گوارش چه میزان تغییر می کند و آیا می توان برای افزایش این سرطانها سناریوهای مختلفی را ترتیب داد؟ برای کنترل بیماریهای قلبی و عروقی در جامعه، ممکن است نسخه های مختلفی قابل پیچیدن باشد، شما به عنوان یک فرد کارشناس چه پیشنهادی دارید؟ به نظرتان تکیه بیشتر بر روی افزایش فعالیت بدنی مناسب تر است یا کاهش مصرف دخانیات؟ آیا اگر بیست درصد مصرف دخانیات کاهش و ده درصد فعالیت بدنی افزایش یابد نتیجه مطلوبتر خواهد بود یا برعکس ده درصد دخانیات و بیست درصد فعالیت بدنی تغییر یابند؟ کدامیک ارزان تر و کدامیک موثرتر است؟ آیا می توان سناریوهای مختلفی برای کاهش سوء مصرف مواد مخدر طراحی نمود و به شکلی اثربخشی آنها را برآورد نمود تا بهترین نسخه برای مدیریت این پدیده شوم ارایه نمود.

احتمالا با تغییرات سریع فناوری اطلاعات در سطح دنیا و کشور، شکل ارایه خدمات بهداشتی و درمانی نیز تغییر خواهد یافت، از طرفی جامعه پیر می شود و عوامل خطر مختلفی مانند تماس به شدت فزاینده با امواج الکترومغناتیس، فعالیت بدنی و رژیم غذایی متفاوت و تغییرات دیگری از این دست، بار بیماریها را تحت تاثیر قرار خواهد داد. بر این اساس ساختار سیستم ارایه خدمت چگونه باید شکل بگیرد که بتواند به بهترین شکل به نیازها پاسخ دهد و برآورد هزینه های بهداشت و درمان هر یک از بیماریها و تاثیرات عوامل خطر مختلف نیز ممکن گردد و یا یک مسئله دیگر، چگونه ممکن است هزینه کلی دیابت در جامعه را برآورد نمود و نشان داد که فعالیت بدنی چه میزان می تواند از طریق کاهش بار دیابت به اقتصاد سلامت جامعه کمک نماید. آیا می توان سناریوهای مختلفی را ساخت تا تاثیر مداخلات مختلف را بر بار بیماری دیابت محاسبه نمود و در نهایت بهترین نسخه را برداشت نمود؟

این گونه سوالات کلیدی و پیچیده در مدیریت سلامت و مدیریت بیماریها وجود دارد که به روشهای ساده نمی توان پاسخ دقیقی به آنها داد. بر این اساس در سالهای اخیر به خصوص دانش جدیدی در علوم سلامت به شدت رشد یافته و جای خود را باز نموده است تا بتواند پاسخگوی این گونه پرسشها باشد. این دانش مفهومی به نام مدلسازی سلامت است و باعث شده که کشورهای مختلف حتی پیشرفته دنیا که زیرساختهای کامل تری دارند نیز به نیاز فزاینده به این علم پی ببرند و برای توسعه آن، امکان سنجی نمایند. با توجه به این نیاز، در این فصل سعی می شود به صورت فشرده و خلاصه ابعاد و انواع مدلسازی در سلامت شرح و کاربردها و محدودیتهای آن بیان شوند.

مفهوم مدل و مدل سازی با مشاهده دقیق رخدادها، می توان روابط بین متغیرهای مختلف را بررسی نمود و نوع و شدت ارتباطات را تبیین نمود. اگر این مشاهدات تکرار شوند، کم کم امکان ارایه قالب هایی فراهم می شود تا اتفاقات آینده را تبیین و پیشگویی کرد. این قالب ها در صورت کارایی و دقت کافی به مدل هایی تبدیل و از این ابزارها برای پاسخ به سوالات استفاده می شود. پس مدل ها چیزی بیش از فرموله کردن روابط بین متغیرها و شرح ساده تر حوادث و اتفاقات نیستند. با این تعریف اگر دقیق به علوم مختلف نگاه شود، تقریبا در تمامی شاخه ها، قوانین و تئوری ها و فرمول ها، مدل هایی هستند که بشر از طبیعت الهام گرفته است. به عنوان مثال، نیوتون قانون جاذبه را تبیین نمود، آیا این قانون چیزی جز یک مدل ریاضی برای نشان دادن میزان نیرویی است که اجسام و اجرام بر هم وارد می کنند؟ و آیا توصیف اربیتهایی که الكترون ها در آنها حرکت می کنند و شیوه شرح ترکیب اتم ها و مولکول ها در شیمی چیزی جز بیان مدلهای ساده برای توجیه مشاهدات بشر است؟ با این نگاه تقریبا تمام محتوای طب نوین و طب های مکمل و سنتی بر پایه یک سری مدل ها بنا شده اند و بر اساس مشاهدات و مداخلات انجام شده سعی کرده اند قالب هایی ارایه نمایند تا با بالاترین دقت ممکن فرمول هایی برای کاهش خطر ابتلا به بیماریها ارایه و موثرترین راه های درمان را پیشنهاد نمایند. پس در یک کلام، علم امروزی کاری جز مدلسازی انجام نمی دهد. اما اگر نخواهیم به این گستردگی صحبت کنیم و صرفا به معنای خاص مدلسازی بسنده کنیم، می توانیم دو دسته مدل در پزشکی و سلامت ارایه دهیم، مدلهای کیفی و مدلهای کمی.

مدلهای کیفی کاربردهای وسیعی دارند و در بعضی شاخه های علم پزشکی بیشتر استفاده میشوند. مثلا در روانشناسی قالب هایی ارایه می گردد تا تاثیر برخوردها و نوع تربیت در کودکی و نوجوانی بر شخصیت افراد در بزرگسالی تبیین شود.

ادامه مطلب و سوالات تستی را با دانلود فایل پیوستی مشاهده کنید.

حتما بخوانید:

⇐ اپیدمیولوژی و کنترل بیماری های غیرقابل انتقال

⇐ برنامه‌ ریزی برای تأمین سلامت و مراقبت از سالمندان